Rome: San Paolo dentro le Mura

Je zou het bijna vergeten, maar er zijn natuurlijk ook nog protestantse kerken in Rome. De San Paolo dentro le Mura of Paulus binnen de Muren – Saint Paul’s within the Walls in het Engels – is daarvan een bijzonder spectaculair voorbeeld. De kerk wordt ook wel de Amerikaanse kerk genoemd. Ze staat op een prominente plek aan de Via Nazionale en doet qua decoraties aan binnen- en buitenkant bepaald niet onder voor veel katholieke kerken. San Paolo dentro le Mura was de eerste officiële protestantse kerk in Rome. Toen de stad nog door de pausen bestuurd werd, was het natuurlijk ondenkbaar dat er ooit niet-katholieke kerken binnen de muren van Rome zouden verrijzen. In 1870 veroverden Italiaanse troepen de stad echter op de paus en werd Rome de nieuwe Italiaanse hoofdstad. Nu de Eeuwige Stad tot het Koninkrijk Italië behoorde, gold er het Statuto Albertino, de in 1848 vastgestelde grondwet. Deze grondwet kende alle ingezetenen vrijheid van godsdienst toe en bijgevolg was het bouwen van protestantse godshuizen ineens geen probleem meer.

Geschiedenis

Al in 1859 was de Amerikaanse dominee William Chauncey Langdon naar Rome afgereisd om daar een protestantse kerkgemeente te stichten. Deze behoorde tot de Episcopaalse Kerk en noemde zichzelf Grace Church. In 1860 werd Langdon er de eerste Rector van. Zes jaar later werd een graanschuur buiten de Porta del Popolo – en dus buiten de stadsmuren – als kerkgebouw in gebruik genomen. Al vrij snel na de inname van Rome in 1870 werd besloten gebruik te maken van de godsdienstvrijheid en een echte kerk te bouwen. De naam Grace Church werd gewijzigd in Paulus binnen de Muren en vervolgens werd in 1872 ook echt land binnen deze Muren aangeschaft. De plek waar de kerk zou verrijzen was zowel prominent als symbolisch. De Via Nazionale refereerde ook in naam duidelijk aan het nieuwe Italië en het nieuwe Rome. Dat de oude naam Via Pia – een verwijzing naar Paus Pius IX – verdween, was eveneens veelzeggend.

In november 1872 ging de eerste schop in de grond en op 25 januari 1873 werd de eerste steen van de Paulus binnen de Muren gelegd. Die dag was ook niet toevallig gekozen: op 25 januari wordt de bekering van Paulus gevierd (als de Farizeeër Saulus was hij nog een fanatieke christenvervolger geweest). De architect van de nieuwe kerk was de Engelsman George Edmund Street (1824-1881), die het gebouw in de toen populaire neogotische stijl uitvoerde. De Paulus binnen de Muren werd in 1876 gewijd, maar de bouw was pas in 1880 klaar, vlak voor de dood van Street. De belangrijkste decoraties van de kerk moesten toen nog gemaakt worden. Hiervoor deed Street een beroep op de eveneens Engelse kunstenaar Edward Burne-Jones (1833-1898). Besloten werd dat de Paulus binnen de Muren prachtige mozaïeken zou krijgen. Bij het ontwerpen hiervan zou Burne-Jones zijn geïnspireerd door de ook toen al wereldberoemde mozaïeken van Ravenna. In en buiten de kerk vinden we tevens mozaïeken van de Amerikaan George William Breck (1863-1920). Het gebouw heeft daarnaast fraaie glas-in-loodramen.

Mozaïeken van Burne-Jones

Volgens de website van Saint Paul’s zijn het specifiek de mozaïeken in de kerk geweest die de Italiaanse overheid deden besluiten de kerk als nationaal monument aan te duiden. Burne-Jones heeft dan ook schitterend werk afgeleverd, al moet daarbij aangetekend worden dat hij nooit naar Italië afreisde en dus ook nauwelijks bij de uitvoering van zijn ontwerpen betrokken was. De steentjes voor de mozaïeken werden in Venetië gemaakt en assistent Thomas Rooke (1842-1942) hield in Rome een oogje in het zeil. De laatste mozaïeken werden pas na de dood van Burne-Jones voltooid.

Het eerste mozaïek dat bezoekers zien, siert de triomfboog van de kerk. Het stelt de Annunciatie voor, die zich dit keer in de woestijn afspeelt. Maria heeft net water gehaald (zie haar kruik rechts op de grond) en komt dan de aartsengel Gabriel tegen. Interessant is dat de engel zweeft: hij houdt zijn voeten duidelijk verticaal. Links hebben de makers van het mozaïek een pelikaan afgebeeld, een symbool voor Christus. In de middeleeuwse kunst zien we geregeld een moederpelikaan die zichzelf in de borst pikt om haar jongen met haar eigen bloed te voeden (voorbeelden hier en hier). Op het mozaïek op de tweede boog zien we Christus die is gekruisigd aan de Levensboom of Boom van de kennis van goed en kwaad. Christus wordt geflankeerd door Adam, Eva en Kain. Beide mozaïeken dateren van 1894. Ze zijn mooi, maar lang niet zo indrukwekkend als de mozaïeken in de apsis van de kerk.

In de schelp van de apsis zien we Christus op een troon van cherubijnen en serafijnen te midden van de aartsengelen. Het gaat om Uriel, Michael, Gabriel, Chamuel en Jophiel. Opmerkelijk is de lege plek rechts van Christus. Volgens de website van de kerk gaat het om de plek die oorspronkelijk van de gevallen aartsengel Lucifer was. Onder het mozaïek is in Hebreeuwse letters de tekst van Genesis 1:1 opgeschreven (“In het begin schiep God de hemel en de aarde”). Hebreeuws is natuurlijk de taal van het Oude Testament. Het Nieuwe Testament is in het Grieks, en in Griekse letters zien we dan ook de tekst van Johannes 1:1 (“In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God”). Dit mozaïek kwam in 1885 gereed. Het mozaïek daaronder, op de muren van de apsis, moest na de dood van Burne-Jones worden afgemaakt door Rooke. Pas in 1907 was het, als laatste van de vier grote mozaïeken, volledig klaar.

Dit vierde mozaïek is ook meteen het interessantste in de reeks. Er zijn vijf groepen personen afgebeeld: asceten, matronen, kerkvaders, (vrouwelijke) martelaren en christelijke soldaten. Verschillende figuren hebben het gezicht gekregen van belangrijke religieuze en politieke personen uit de negentiende eeuw (een volledige lijst vindt u hier). De tweede persoon rechts van Paulus is bijvoorbeeld niet alleen Paus Gregorius de Grote, maar ook Archibald Campbell Tait (1811-1882), tussen 1868 en 1882 de aartsbisschop van Canterbury. Enkele van de christelijke soldaten kunnen worden geïdentificeerd aan de hand van hun schilden. Het zijn de schutspatronen van bepaalde landen, te weten Joris (Engeland), Jakobus de Meerdere (Spanje), Patricius (Ierland), Andreas (Schotland) en Dionysius (Frankrijk). De gezichten zijn van de Amerikaanse generaal en presidentskandidaat Winfield Scott Hancock(1824-1886), de Italiaanse vrijheidsstrijder Giuseppe Garibaldi (1807-1882), de Amerikaanse generaal en president Ulysses S. Grant (1822-1885), de Amerikaanse president Abraham Lincoln (1809-1865) en Henry White (1850-1927), een diplomaat en de Amerikaanse ambassadeur in Italië toen het mozaïek werd gemaakt. Thomas Rooke beeldde zichzelf af als de soldaat te voet, zijnde de centurion Longinus. De figuren uiterst rechts zijn Père Hyacinthe en de vader van de Amerikaanse president Theodore Roosevelt.

Overige kunst

George William Breck maakte in de eerste plaats de mozaïeken van de binnengevel. Hier zien we beneden de aanbidding van het Christuskind door de wijzen en de herders. Erboven zijn Jeruzalem, Bethlehem en Adam in het Paradijs afgebeeld. Breck was tevens verantwoordelijk voor het mozaïek boven de hoofdingang van de kerk aan de Via Nazionale (u komt overigens doorgaans via de zijingang binnen). Dit mozaïek stelt Paulus voor terwijl hij onder huisarrest in Rome verblijft. Links moet een Romeinse soldaat toezicht op de apostel houden, maar hij lijkt vooral geïnteresseerd in diens verhaal. Breck signeerde het werk links van de soldaat: onder de zuil lezen we G W BRECK PINXIT 1909. Eronder staat echter CASTAMAN FECIT, dus net als bij de mozaïeken van Burne-Jones was Breck alleen verantwoordelijk voor het ontwerp. Castaman was de naam van de Venetiaanse mozaïekmaker. Het laatste mozaïek van Breck is dat van de symbolen van de vier evangelisten rondom het roosvenster. Dat we hier met een Amerikaanse kerk te maken hebben, blijkt alleen al uit het feit dat de namen van de evangelisten in het Engels zijn weergegeven: we zien Mat(thew), John, Luke en Mark.

Ten slotte zijn de glas-in-loodramen van de kerk zeer de moeite waard. Ze werden gemaakt door de Engelse firma Clayton and Bell, die pas in 1993 ter ziele ging. De ramen vertellen het levensverhaal van Paulus, wat natuurlijk goed past bij een kerk die aan hem is gewijd. Op het raam waarvan ik in deze bijdrage een afbeelding heb opgenomen zien we de al genoemde bekering van Paulus onderweg naar Damascus. Een grappig detail is de tekst naast de hand van God in de hemel: “Saule, Saule”. Paulus wordt dus echt geroepen door de Heer.

Onder de bekeringsscène is de steniging van Stefanus te zien. Hij wordt genoemd in de Handelingen van de Apostelen als een lid van de kleine joods-christelijke gemeenschap in Jeruzalem en als “een diepgelovig man, die vervuld was van de heilige Geest” (Handelingen 6:5 – NBV). Stefanus werd door enkele joden die een lokale synagoge bezochten beschuldigd van godslastering, “want we hebben hem horen zeggen dat Jezus uit Nazaret de heilige plaats zal afbreken en de gebruiken die Mozes ons heeft overgeleverd zal veranderen” (Handelingen 6:14 – NBV). Stefanus werd daarop gearresteerd en voor het Sanhedrin gesleept, het joodse gerechtshof. Het pleidooi dat hij daar hield, leidde tot nog meer verontwaardiging. Stefanus werd de stad uit gedreven om gestenigd te worden. De toekomstige apostel Paulus was getuige van Stefanus’ dood door steniging, en volgens Handelingen 8:1 keurde hij de moord op de martelaar goed. Een behoorlijk naar smetje op Paulus’ reputatie.

Bronnen

• Website Paulus binnen de Muren;
• Italiaanse Wikipedia.