Pisa: Museo dell’Opera del Duomo

Het Museo dell’Opera del Duomo opende in 1986 zijn deuren voor het publiek. In 2015 gingen die deuren weer dicht voor een broodnodige renovatie en herinrichting van de zalen, maar sinds 2019 kunnen bezoekers weer genieten van allerhande prachtige beelden, schilderijen en andere voorwerpen afkomstig uit de verschillende gebouwen van de Piazza dei Miracoli, te weten de kathedraal van Pisa, het Baptisterium en het Camposanto. Het museum telt in totaal 24 zalen, en het zou natuurlijk ondoenlijk zijn om de complete inhoud daarvan in deze bijdrage de revue te laten passeren. Ik beperk me daarom tot tien hoogtepunten, mijn persoonlijke favorieten.

1. De bronzen deuren van Bonanno Pisano

Bonanno Pisano was een beeldhouwer uit Pisa die leefde in de twaalfde eeuw. Voor de kathedraal van zijn thuisstad maakte hij in de jaren 80 van die eeuw een set prachtige bronzen deuren. De deuren werden in het rechter dwarsschip van de Duomo geplaatst en bij de brand van 1595 bleven ze gelukkig gespaard, anders dan de bronzen deuren van de hoofdingang. Om ze te beschermen tegen de elementen zijn Bonanno’s originele deuren naar het museum verplaatst; in het dwarsschip is een uitstekende kopie geïnstalleerd. Op de deuren zien we 24 panelen. De onderste twee bevatten tweemaal zes profeten, de bovenste twee Christus en Maria in Glorie. De 20 kleinere panelen hiertussen zijn verfraaid met voorstellingen uit het leven van Christus. Ze beginnen linksonder met de Annunciatie en eindigen rechtsboven met de Hemelvaart van Christus en de Dood van de Maagd. Waarschijnlijk vergaarde Bonanno Pisano met zijn deuren veel roem, want enkele jaren later werd hij naar Sicilië ontboden om de deuren voor de kathedraal van Monreale te maken, het pronkstuk van de Normandische koning Willem II de Goede (1166-1189).

2. De Griffioen van Pisa

Achter de koepel van de Duomo staat op een zuil een beeld van een griffoen, een soort combinatie van een paard, een leeuw, een haan en een adelaar. Het bronzen beeld op de kathedraal is echter een kopie: het origineel staat hier in het museum. Zeker is dat het beeld door de Pisanen als oorlogsbuit werd meegenomen uit islamitisch gebied. Dat gebeurde in de elfde of twaalfde eeuw, mogelijk tijdens de raid op Palermo op Sicilië (in 1063) of tijdens de veldtocht op de Balearen (1113-1115). Het museum dateert de griffoen op de twaalfde eeuw en schrijft het beest toe aan een kunstenaar uit het Moorse Spanje, dus het acht het kennelijk het meest aannemelijk dat het beeld tijdens de laatste expeditie werd buitgemaakt. Op de griffioen staat een in het Koefische schrift opgestelde tekst in het Arabisch waarin de eigenaar – kort gezegd – alle goeds wordt toegewenst.

3. Beelden van Giovanni Pisano

Giovanni Pisano (ca. 1250-1315) was de zoon van Nicola Pisano (ca. 1220-1284). Beiden waren ze onder meer actief in het Baptisterium van Pisa. De door Nicola vervaardigde preekstoel is daar nog steeds te bewonderen, maar de Madonna met Kind van Giovanni in de lunette boven de ingang van het gebouw is vervangen door een kopie. Opmerkelijk is dat Madonna en Kind daar thans alleen staan, terwijl de beschikbare ruimte in de lunette en de gaten in de muur suggereren dat hier ooit meer beelden bevestigd waren. En inderdaad: in het museum worden Madonna en Kind geflankeerd door Johannes de Doper (links) en Johannes de Evangelist (rechts). Johannes de Doper heeft bovendien nog een figuur naast zich, en wel een man die aan de financiering van het Baptisterium moet hebben bijgedragen (zijn identiteit heb ik niet kunnen achterhalen). Giovanni Pisano maakte het beeld van de Madonna met het Kind rond 1300. De andere beelden van de groep zijn van mindere kwaliteit en werden vermoedelijk door zijn medewerkers vervaardigd.

4. Beelden van Lupo di Francesco

Over het leven van Lupo di Francesco is niet bijster veel bekend. Hij was afkomstig uit Pisa en werkte eerst als leerling van Giovanni Pisano (zie hiervoor) en daarna van Tino di Camaino (zie hierna). Zijn bekendste werk in de stad is waarschijnlijk de (uitbreiding van de) kerk van Santa Maria della Spina aan de rivier de Arno (zie Pisa: Andere bezienswaardigheden). Het Museo dell’Opera del Duomo bezit een beeldengroep van hem, afkomstig van een portaal van het Camposanto. Op de foto hieronder zien we een Madonna met Kind, geflankeerd door engelen en een knielende figuur. De beeldengroep wordt op ca. 1320 gedateerd.

5. Beelden van het grafmonument voor Hendrik VII

Hendrik VII was slechts een jaar keizer van het Heilige Roomse Rijk (1312-1313). In 1310 was hij naar Italië getrokken, dat in die tijd verscheurd werd door strijd tussen de aanhangers van de paus (de Welfen) en die van de keizer (de Ghibellijnen). Hendrik walgde naar verluidt van beide partijen, ook van de Ghibellijnen. Hij slaagde erin ze vrede te laten sluiten in de abdij van de Sant’Andrea te Vercelli, maar dat was niet het einde van het geweld. Een kroning tot keizer – Hendrik was al Rooms koning sinds 1308 – bleek ook niet eenvoudig. Paus Clemens V (1305-1314) resideerde in Avignon, Hendriks vijand koning Robert van Napels beheerste het Vaticaan, en uiteindelijk moest de kroning in de San Giovanni in Laterano worden verricht door drie kardinalen. Als keizer belegerde Hendrik zonder succes Florence, waarna hij op veldtocht ging tegen de genoemde koning Robert.

Tijdens het beleg van Siena liep de keizer malaria op, waaraan hij spoedig stierf, slechts 40 jaar oud. Hij werd begraven in de kathedraal van Pisa, waar in het rechter dwarsschip nog steeds de sarcofaag met de beeltenis van de overledene zou moeten staan (ik heb de sarcofaag helaas gemist tijdens mijn laatste bezoek; oorspronkelijk moet het monument in het koor van de kathedraal hebben gestaan). Verschillende beelden van het grafmonument zijn echter overgebracht naar het museum. De beelden zijn het werk van de al genoemde Tino di Camaino (ca. 1285-1337) uit Siena en ze zijn te dateren op 1315. Het centrale beeld stelt keizer Hendrik VII zelf voor. Hij wordt geflankeerd door vijf hoffunctionarissen; van de vijfde is alleen het hoofd bewaard. Ook een Maagd Maria, een aartsengel Gabriel (de engel van de Annunciatie) en twee gewone engelen maken deel uit van de beeldengroep.

6. Grafmonumenten van Nino Pisano

Was Nino Pisano (ca. 1315-1370) soms de ‘hofbeeldhouwer’ van de aartsbisschoppen van Pisa? Het lijkt er wel een beetje op. In de kerk van Santa Caterina d’Alessandria in Pisa had ik al Nino’s grafmonument voor Simone Saltarelli gezien. Saltarelli was aartsbisschop van Pisa tussen 1323 en 1342. Het Museo dell’Opera del Duomo bezit ook de grafmonumenten van de aartsbisschoppen Giovanni Scarlatti (1348-1362) en Francesco Moricotti (1362-1378), eveneens werken van Nino Pisano en zijn studio. De beide monumenten komen uit de kathedraal. Ze lijken sterk op elkaar, en het is dan ook onmogelijk om aan te geven welke mooier is. Opvallend is wel dat Francesco Moricotti, overigens een neef van Paus Urbanus VI, pas in 1394 stierf. Dat was ver na de dood van Nino Pisano, die waarschijnlijk al kort na het aantreden van de aartsbisschop in 1362 aan de vervaardiging van diens grafmonument begon.

7. Madonna met Kind van Andrea Pisano

Nino Pisano was een zoon van Andrea Pisano (ca. 1290-1348). Voor het driehoekige fronton van de gevel van de kathedraal van Pisa maakte Andrea een prachtig beeld van de Madonna met het Kind (ca. 1346). Dat beeld is thans vervangen door een kopie. Dat het origineel nu in het museum staat, is beslist een zegen, want zo hoog op de gevel kun je alle details ervan alleen met een verrekijker waarnemen. Op het fronton heeft de Madonna gezelschap van Paulus (links) en Petrus (rechts). Wederom zijn het kopieën en staan de originelen in het museum. Deze originelen zijn duidelijk van mindere kwaliteit dan de originele Madonna. Het is stom dat ik de bordjes met de namen van de makers niet heb gefotografeerd, maar het zijn waarschijnlijk werken uit Andrea’s atelier.

8. De Bourgondische Christus

Een zeer bijzonder voorwerp is een houten Christus uit de eerste helft van de twaalfde eeuw. Volgens het museum is het een werk van een beeldhouwer uit Bourgondië en was het ooit onderdeel van een grotere groep die een Kruisafneming vormde. Het Christusbeeld is dus geen crucifix, wat ook wel blijkt uit het feit dat de linker arm van de Heiland niet aan het kruis is bevestigd. Het beeld werd na voltooiing beschilderd. Dat ziet er momenteel wat apart uit, want het lijkt nu net alsof Christus een wit hemd draagt en zijn benen nooit zon hebben gezien. In werkelijkheid is de verf hier gewoon verdwenen. Het crucifix is afkomstig uit de kathedraal en overleefde de brand van 1595, maar over de herkomst ervan is weinig bekend. Mogelijk is het oorspronkelijk afkomstig uit het Heilige Land, dat toen in handen van de kruisvaarders was. Christus zelf is 2,5 meter lang en het kruis 3,7 meter hoog. Het gaat dus om een groot en indrukwekkend werk, dat tijdens de sluiting in 2015-2019 grondig gerestaureerd is.

9. Paneelschildering van Spinello Aretino

Van de schilderijen in het museum wil ik een prachtig paneel van Spinello Aretino (ca. 1350-1410) noemen, een schilder uit Arezzo. Op het paneel uit ca. 1395 zijn, van links naar rechts, Sint Rainerius (San Ranieri), Paus Sixtus II en de aartsengel Michael afgebeeld. Rainerius, die leefde van ca. 1115 tot 1160, is de beschermheilige van Pisa. Op het paneel van Spinello Aretino is hij afgebeeld in een ruwharige mantel. In zijn handen houdt hij een pelgrimsstaf (Rainerius leefde jarenlang in het Heilige Land) en een rozenkrans. Paus Sixtus II (257-258) had ook een bijzondere relatie met Pisa (zie Pisa: San Sisto). Op zijn sterfdag, zijnde 6 augustus, zouden de Pisanen doorgaans grote successen behalen op het slagveld, al verloren ze op 6 augustus 1284 de zeeslag bij Meloria tegen Genua.

Pas na de heropening van het museum in 2019 is de paneelschildering er te zien. In een artikel in de krant Il Tirreno uit 2013 werd het werk un fantasma (een spook) genoemd. Medewerkers van de krant slaagden er niet in het te zien te krijgen. Ooit was het paneel onderdeel van een drieluik, en wel het linker gedeelte ervan (Rainerius en Sixtus kijken immers naar rechts). Het drieluik sierde de kathedraal van Pisa, maar werd in de zestiende eeuw in stukken gezaagd. De verschillende onderdelen verdwenen naar andere kerken en kloosters, en raakten zo verspreid. Uit het artikel in Il Tirreno valt op te maken dat het rechter paneel zich nu in het Museo di San Matteo, eveneens in Pisa bevindt. Op dat paneel staan ook drie heiligen, namelijk Johannes de Doper, Jacobus de Meerdere en Antonius-Abt (afbeelding hier). Het veronderstelde middenstuk zou in de Verenigde Staten staan, en wel in het Harvard University Museum in Cambridge, Massachusetts (afbeelding hier). Het drieluik zou bekroond zijn geweest met een puntstuk met de Annunciatie, thans in het Fitzwilliam Museum in Cambridge, Engeland (afbeelding hier). Het drieluik kan er dus ongeveer zo hebben uitgezien:

10. Het uitzicht vanuit het klooster

Een deel van het Museo dell’Opera del Duomo is gehuisvest in een oud klooster. Met het museumticket heeft een bezoeker toegang tot het Caffè Panoramico, dat een schitterend uitzicht biedt op de Duomo, de Scheve Toren en het Baptisterium. Ik bestelde er een Aperol Spritz en genoot met volle teugen van wat misschien wel het mooiste plekje in Pisa is.