Het zogenaamde ‘Mausoleum van Galla Placidia’ was oorspronkelijk onderdeel van de kerk van Santa Croce, die deels zichtbaar is links achter het mausoleum. Deze Santa Croce is tegenwoordig gesloten voor het publiek. Ze werd mogelijk gebouwd tussen 417 en 421, toen Galla in Ravenna woonde samen met haar echtgenoot Constantius. Als deze datering klopt, is de kerk nog iets ouder dan de San Giovanni Evangelista. Het is echter ook heel goed mogelijk dat de kerk pas later is gebouwd, na 425, toen de zoon van Galla, het jongetje Valentinianus III, keizer van het West-Romeinse Rijk werd.
Het is dus niet meer mogelijk een bezoek te brengen aan de Santa Croce, maar de kerk kan wel met Google Earth van boven worden bekeken. Men ziet dan direct dat het oorspronkelijke kerkgebouw veel groter moet zijn geweest. Een flink gedeelte van het oostelijke uiteinde van de kerk ligt in puin. Het westelijke gedeelte van de Santa Croce, waar de oorspronkelijke ingang moet zijn geweest, is compleet verdwenen. Wat nog over is van de kerk is wellicht half zo lang als het originele gebouw. Niettemin is nog altijd zichtbaar dat de vijfde-eeuwse kerk de vorm van een kruis had en men kan zich tevens een voorstelling maken van hoe het mausoleum met de narthex van de kerk was verbonden.
Het mausoleum nader bekeken
Voordat ik stilsta bij de prachtige mozaïeken in het mausoleum, wil ik eerst de relatie tussen de Santa Croce en het mausoleum nog iets verder uitdiepen. Deborah Mauskopf Deliyannis heeft in haar uitstekende boek Ravenna in Late Antiquity betoogd dat de Santa Croce in Ravenna, gewijd aan het Heilige Kruis door een vrome christelijke Romeinse keizerin – Galla Placidia -, bedoeld was als herinnering aan een andere vrome Romeinse keizerin: Helena, de moeder van Constantijn de Grote. Helena zou in het Heilige Land het Ware Kruis hebben teruggevonden toen ze in 326/327 Jeruzalem bezocht. In Rome werd een paleiskerk aan het Kruis gewijd en deze privé kapel werd op enig moment na Helena’s dood tussen 327 en 330 een openbare basiliek. Ik doel hiermee natuurlijk op de Santa Croce in Gerusalemme. Volgens Mauskopf sponsorden Galla Placidia en haar kinderen een mozaïek in deze kerk in Rome (dat overigens al lang geleden verdwenen is).
De Santa Croce had aanvankelijk ook een narthex, waaraan de noordelijke arm van het mausoleum was vastgemaakt. De Italiaanse archeoloog en historicus Corrado Ricci (1858-1934) heeft geprobeerd het oorspronkelijke gebouw te reconstrueren. Aangezien een plaatje meer zegt dan duizend woorden, volsta ik met een verwijzing naar de afbeelding hieronder. Soms wordt aangenomen dat aan de andere kant van de narthex nog een tweede kapel of mausoleum vastzat. In theorie is dat goed mogelijk, want het zou de kerk een volmaakt symmetrisch grondplan hebben gegeven. Voor deze theorie bestaat echter (nog) geen archeologisch bewijs. Op dit moment is het idee van een “noordelijke kapel” volledig gebaseerd op speculatie.
Was het mausoleum echt bedoeld als laatste rustplaats voor een lid van de keizerlijke familie, voor Galla Placidia of voor iemand anders? Of was het een herdenkingskapel voor een heilige? Mauskopf Deliyannis heeft overtuigend aangevoerd dat deze twee opties elkaar niet uitsluiten: het mausoleum kan voor meerdere doeleinden gebouwd zijn. Mogelijk stond er een altaar in de oostelijke arm van het gebouw, en de drie sarcofagen die er staan dateren van het midden van de vijfde eeuw, hoewel we niet weten wanneer precies ze hier geplaatst zijn. Samenvattend is de conclusie dat het Mausoleum van Galla Placidia zowel een kapel van de Santa Croce was als een mausoleum beslist aannemelijk. We kunnen er daarentegen zeker van zijn dat Galla Placidia hier nooit begraven is. Na een bewogen leven stierf de keizerin in 450 in Rome en ze werd ongetwijfeld daar ter aarde besteld. De legende dat ze is begraven in dit kleine kruisvormige gebouw dat nu haar naam draagt, lijkt pas in de dertiende eeuw voor het eerst vermeld te worden.
Binnen in het mausoleum
Het mausoleum, dat hoofdzakelijk gebouwd is met hergebruikte Romeinse bakstenen, heeft de vorm van een Grieks kruis – anders dan de Santa Croce, die oorspronkelijk de vorm van een Latijns kruis had. De toegang tot het mausoleum bevindt zich in de noordelijke arm van het gebouw, op de plek waar het mausoleum ooit vastzat aan de narthex van de kerk. Het mausoleum is bepaald geen groot gebouw. Van noord naar zuid meet het iets minder dan twaalf meter, van oost naar west net iets meer dan tien meter. Als grote groepen toeristen arriveren – wat volgens mij zelden het geval is – wordt slechts een handjevol bezoekers tegelijkertijd toegelaten en is de tijd die men binnen door kan brengen eveneens beperkt. Gelukkig was het tamelijk rustig toen ik het mausoleum in juni 2016 bezocht. Ik had meer dan genoeg tijd om de prachtige mozaïeken te bewonderen en zoveel foto’s te maken als ik wilde. Bij mijn tweede bezoek in augustus 2022 was het overigens drukker.
De beschrijving van het interieur van het mausoleum op de (oude) officiële toeristische website van Ravenna is interessant:
“The atmosphere of the Mausoleum of Galla Placidia is undoubtedly magical. The countless stars of the cupola have deeply stirred the imagination of many visitors of Ravenna, for instance Cole Porter who, during his honeymoon in the city, was so impressed by the starry sky of the small mausoleum that he wrote his famous song Night and Day.”
We mogen wel enige vraagtekens plaatsen bij de bewering over Cole Porter (al klopt het dat hij Ravenna in de jaren 1920 bezocht), maar ontegenzeggelijk is de atmosfeer in het gebouwtje magisch te noemen. Mauskopf Deliyannis gebruikt in dit verband de term ‘juwelenkistje’. Het eerste wat een bezoeker na binnenkomst ziet, is een lunette in de zuidelijke muur met een raam van albast. De lunette bevat een mozaïek met links een boekenkast, in het midden een ijzeren rooster en vlammen en rechts een man gekleed als een diaken. Hoewel ook wel andere verklaringen en interpretaties worden gegeven, wordt de man doorgaans geïdentificeerd als Sint Laurentius (San Lorenzo in het Italiaans). De cultus van Sint Laurentius was zeker populair in de vijfde eeuw en we hebben al gezien dat de West-Romeinse keizer Honorius een kerk voor Sint Laurentius in Ravenna bouwde nadat hij in 402 het keizerlijke hof naar die stad had verplaatst. Laurentius was een diaken in Rome en hij stierf de marteldood tijdens de vervolgingen van keizer Valerianus in 258.[1] Volgens een legende werd hij aan een ijzeren rooster vastgebonden en vervolgens levend gebraden boven de vlammen (volgens dezelfde legende zou hij zijn beulen na een tijdje hebben gevraagd hem om te draaien, omdat hij aan één kant al gaar was).
Laurentius houdt in zijn linkerhand een boek vast, maar er staat geen echte tekst op de pagina’s, alleen wat onleesbaar gekrabbel. Hij draagt een groot processiekruis over zijn rechter schouder en het lijkt erop dat hij richting het vuur beweegt (of zelfs rent). Als het mausoleum inderdaad als kapel werd gebruikt, mag men aannemen dat deze aan Laurentius was gewijd. De boekenkast links – armarium in het Latijn – bevat de vier Evangeliën. Ze zijn duidelijk aangeduid als MARCVS, LVCAS, MATTEVS en IOANNES.
De lunetten in de westelijke en oostelijke arm van het mausoleum hebben mozaïeken van acanthusranken en twee herten die richting een poeltje lopen. Ze zijn een duidelijke verwijzing naar Psalm 41(42), “quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum ita desiderat anima mea ad te Deus”, wat kan worden vertaald als “Zoals een hinde smacht naar stromend water, zo smacht mijn ziel naar u, o God” (NBV). Op de tongewelven boven de twee lunetten zien we acanthusplanten, gouden druivenranken, mannen die evangelisten, apostelen of profeten voorstellen en het chi-rho-symbool met de alfa en de omega, een verwijzing naar de Openbaring van Johannes.
Er zijn nog twee elementen van het mausoleum die besproken moeten worden: de lunette boven de ingang en de koepel. De lunette bevat een kleurrijk mozaïek van Christus als de Goede Herder. Christus heeft een aureool en draagt een groot processiekruis (in plaats van een herdersstaf) in zijn linkerhand, terwijl hij met zijn rechterhand een van zijn zes schapen voedt. Christus is niet gekleed als een simpele herder. Hij draagt een duur ogende gouden tuniek met een purperen zoom. Deze Christus heeft geen baard, maar wel lang haar dat over zijn schouders golft.
Hoewel Christus zichzelf de Goede Herder noemt in het Evangelie volgens Johannes 10:11 – “Ik ben de goede herder. Een goede herder geeft zijn leven voor de schapen” -, kwamen afbeeldingen van schapen en herders reeds overal voor in de voorchristelijke kunst. Deze beeldtaal werd vervolgens door de vroege christenen gekopieerd.
De herder, soms met een schaap op zijn schouders, was een heel gebruikelijk thema in de klassieke kunst. Hij werd vaak gebruikt voor scènes waarin het vreedzame en onbezorgde plattelandsleven werd bewierookt. De herder zorgde dan goed voor zijn kudde. Beeldjes van herders werden ook gebruikt als votiefgaven en zelfs als klassieke ‘tuinkabouters’ in Romeinse tuinen. Op voorchristelijke sarcofagen vindt men vaak bucolische voorstellingen waarvan herders en schapen onderdeel zijn. Een voorbeeld is de ‘heidense’ sarcofaag van een kind die zich nu in het Museo Nazionale di Ravenna bevindt (zie de afbeelding links). De Christus van het mozaïek in het Mausoleum van Galla Placidia zou ook gebaseerd kunnen zijn op afbeeldingen van de muzikant Orpheus uit de Griekse mythologie. Orpheus werd vaak afgebeeld terwijl hij zijn lier bespeelde tussen de dieren, waaronder de schapen.
Ten slotte een enkel woord over de koepel van het mausoleum. Kennelijk staan er 567 sterren op het plafond (ik heb ze niet zelf geteld; ik vertrouw op Mauskopf Deliyannis). Op het hoogste punt bevindt dit plafond zich 10,7 meter boven de vloer. In het midden zien we een gouden Latijns kruis en in de vier hoeken vier gevleugelde figuren verbonden met de Openbaring van Johannes en – sinds de vroege derde eeuw – met de vier Evangelisten: een mens voor Mattheus, een stier voor Lucas, een adelaar voor Johannes en een leeuw voor Marcus.
Specialisten mogen zich uitspreken over de algehele betekenis van alle afbeeldingen in het mausoleum, op de muren, in de lunetten en op de koepel. Ik acht mezelf daarvoor onvoldoende gekwalificeerd en houd niet van pseudo-intellectueel giswerk. Geïnteresseerden kunnen een goede samenvatting van de literatuur op dit punt vinden in het fenomenale boek van Mauskopf Deliyannis over Ravenna in de Late Oudheid.
Bronnen
– Deborah Mauskopf Deliyannis, Ravenna in Late Antiquity, p. 70-84;
– Eric Moormann & Sible de Blaauw, Rome. De droom van keizer Constantijn, p. 74-75;
– Ravenna Turismo website.
Noot
[1] We treffen Sint Laurentius ook aan in het apsismozaïek van de Santa Maria in Trastevere in Rome. Andere interessante kerken gewijd aan deze heilige zijn bijvoorbeeld de San Lorenzo in Lucina en de San Lorenzo fuori le Mura in Rome, of de San Lorenzo Maggiore in Milaan.
Update 11 augustus 2022: tekst en afbeeldingen zijn bijgewerkt.
Pingback:Ravenna: San Vitale – – Corvinus –
Pingback:Ravenna: Het Orthodoxe Baptisterium – – Corvinus –
Pingback:Ravenna: Sant’Apollinare Nuovo – – Corvinus –
Pingback:Milaan: San Lorenzo Maggiore – – Corvinus –
Pingback:Padova: Cappella degli Scrovegni – – Corvinus –
Pingback:Ravenna: Mausoleum of Galla Placidia – – Corvinus –
Pingback:Ravenna: Domus dei Tappeti di Pietra – – Corvinus –
Pingback:Ravenna: Santa Maria Maggiore – – Corvinus –