Florence: Kerk van Dante

Kerk van Dante.

Deze kleine kerk in het centrum van Florence, in een van de oudste buurten van de stad, is eigenlijk meer een kapel. Ze staat in een nauwe steeg, ongeveer halverwege tussen de Duomo en de Badia. Het Museo Casa di Dante vindt men iets verderop. Het eerste wat bezoekers moeten weten over de Kerk van Dante in Florence is dat de kerk niet echt zo heet. Hoewel deze naam in vier talen op een plaquette naast de hoofdingang staat, is de echte naam van de kerk de Chiesa di Santa Margherita dei Cerchi. Het tweede wat van belang is, is dat de kerk maar heel beperkt geopend is voor het publiek. “We went there four times over our four days in Florence and it was sadly never open”, aldus een klacht die ik op Tripadvisor aantrof. Ik had een soortgelijke ervaring tijdens mijn vakantie in de buurt van Florence in 2016. Alleen tijdens mijn derde bezoek aan de stad trof ik de kerk geopend aan. Een klein bordje boven de deurbel gaf aan dat de Santa Margherita open is van dinsdag tot en met zaterdag van 10 tot 12 uur in de ochtend (10:30-12:30 in 2023).

De kerk

Waarom is deze kerk dan eigenlijk zo belangrijk voor veel mensen? Qua architectuur is ze bepaald niet indrukwekkend en ze heeft geen kunst van enige betekenis. De reden dat zoveel toeristen hier niettemin komen, is dat de kerk nauw verbonden is met het leven van de beroemde Italiaanse dichter Dante Alighieri (ca. 1265-1321). Het verhaal van zijn leven is al eerder op deze website besproken (zie bijvoorbeeld hier). Dit is de kerk waar hij zijn muze Beatrice Portinari (ca. 1266-1290), de liefde van zijn leven en zijn levenslange bron van inspiratie, zou zijn tegengekomen. Dante was toen negen jaar oud. Dit was eveneens de kerk waar Dante rond 1285 met Gemma Donati trouwde, hoewel een rivaliserende traditie beweert dat dit huwelijk in de kerk van San Martino, iets verder naar het zuidwesten, werd voltrokken.

Interieur van de kerk.

De kerk is zeker erg oud. Ze wordt voor het eerst genoemd in 1032. De Santa Margherita is gewijd aan Sint Margaretha van Antiochië, een heilige die mogelijk nooit heeft bestaan. Het “dei Cerchi” in de naam van de kerk verwijst naar de Florentijnse familie Cerchi. Deze was samen met de families Donati en Adimari vanaf het midden van de veertiende eeuw beschermer van de Santa Margherita. Dantes vrouw Gemma was een telg van de Donati-familie en de Santa Margherita was de parochiekerk van haar familie, dus de bewering dat de twee hier in de echt werden verbonden klinkt tamelijk plausibel.

Bij de bewering dat Beatrice Portinari hier begraven werd, kunnen echter behoorlijk wat vraagtekens worden geplaatst. De veronderstelde “Graftombe van Beatrice” is een van de redenen waarom veel mensen deze kerk bezoeken. Men vindt de tombe onder het altaar aan de linkerkant van de kerk. In alle eerlijkheid, de tombe is waarschijnlijk nep. Er is eigenlijk geen redden om aan te nemen dat Beatrice hier haar laatste rustplaats vond. Ze was getrouwd met iemand uit de invloedrijke Bardi-familie, die een kapel in de veel prestigieuzere kerk van Santa Croce elders in Florence bezat. Het is veel waarschijnlijker dat ze dáár begraven werd toen ze op slechts 24-jarige leeftijd stierf. De Santa Margherita huisvest wel de graftombe van haar kinderjuffrouw; het graf van deze Monna Tessa bevindt onder het rechter altaar. Het is mogelijk dat de vader van Beatrice, Folco Portinari, een familiegraf in deze kerk liet bouwen, maar wederom is het weinig aannemelijk dat Beatrice daarin begraven werd.

Grafsteen van Monna Tessa (gestorven 1327).

Feit en fictie

Mand met brieven aan Beatrice.

De bovengenoemde feiten zijn misschien wel bekend, maar ze jagen de toeristen niet weg. Deze komen hier nog altijd in drommen om brieven over hun getroebleerde liefdesleven achter te laten in een rieten mand op het (vermeende) graf van Beatrice. In de handgeschreven krabbels wordt Beatrice gevraagd al hun problemen op te lossen, en kennelijk gaan deze mensen er vanuit dat Beatrice daar ook toe in staat is. De kerk speelt een belangrijke rol in de roman Inferno van Dan Brown, hoewel ze niet in de gelijknamige film voorkomt. Het boek beweert om de een of andere reden dat de Santa Margherita op maandag open is, wat in werkelijkheid zeker niet het geval is. Hoewel de meeste kerken inderdaad op maandagen open zijn, was deze dat niet, in elk geval niet toen ik zelf in juni 2016 en april 2023 in Florence was.

Het interieur van de kerk is heel, heel simpel. Vermoedelijk moeten we formeel van een eenbeukige kerk spreken, maar in feite is de kwalificatie ‘doosje’ veel beter. Kapellen zullen we er niet aantreffen; de twee zij-altaren staan direct tegen de muren aan. De meeste (zo niet alle) schilderijen aan de muren zijn modern. Over het algemeen zijn ze van armzalige kwaliteit. Een ervan toont een volwassen Dante in zijn bekende rode gewaad terwijl hij Beatrice buiten de Santa Margherita ontmoet. Volgens de overlevering was Dante een jongen van negen toen hij zijn muze ontmoette, dus het schilderij slaat nergens op.

Gelukkig wordt het gebrek aan kwaliteit van de schilderijen aan de muren enigszins gecompenseerd door het altaarstuk van Neri di Bicci (ca. 1419-1491). We hebben eerder werk van Neri gezien in Fiesole, en ook in Florence in de kerken van San Salvatore en Santa Trinita. Deze kunstenaar kwam uit een echte schildersfamilie: zijn vader en grootvader waren eveneens schilder.

Altaarstuk van Neri di Bicci.

Het zou nogal overdreven zijn Neri di Bicci een groot kunstenaar te noemen, maar het altaarstuk dat hij voor de Santa Margherita maakte, kan wel als een degelijk product worden gezien. In het midden van het paneel zien we een Madonna met Kind; Sint Margaretha staat links (i.e. rechts voor de Maagd). De andere afgebeelde heiligen zijn Lucia, Agnes en Catharina van Alexandrië. De laatste twee kunnen geïdentificeerd worden aan de hand van hun respectieve symbolen: een lammetje voor Sint Agnes en een rad voor Sint Catharina.

Bijgewerkt 7 mei 2023.