Florence: Santa Trinita

De Congregatie van Vallombrosa is een tak van de Benedictijnen die in de elfde eeuw werd gesticht door Sint Johannes Gualbertus (gestorven in 1073). De eerste kerk van de Vallombrosianen in Florence werd ofwel in 1077, ofwel in 1092 gebouwd (de bronnen noemen verschillende jaartallen). Het gebouw stond toen buiten de stadsmuren en kreeg de naam Santa Maria dello Spasimo. In de daaropvolgende eeuwen werd de kerk herbouwd in Gotische stijl en uitgebreid. Ze kreeg tevens een nieuwe naam en werd voortaan de Santa Trinita genoemd, de Heilige Drie-eenheid. De voornaamste reden om de Santa Trinita te bezoeken is de aanwezigheid van twee zeer interessante kapellen. Deze genieten terecht faam en zowel de Sassetti-kapel als de Bartolini Salimbeni-kapel hebben hun eigen pagina op Wikipedia, in meerdere talen.

Exterieur

Bernardo Buontalenti (ca. 1531-1608) was verantwoordelijk voor de kerkgevel die we vandaag de dag zien. De Santa Trinita staat aan een piazza met dezelfde naam. Dit plein wordt gedomineerd door diverse statige herenhuizen en een granieten zuil met een beeld van Vrouwe Justitia. De zuil komt uit de Baden van Caracalla in Rome, maar werd door Paus Pius IV in 1560 geschonken aan Cosimo de’ Medici. In de kerk kan men eveneens de piazza zien: een van de fresco’s in de Sassetti-kapel toont ons hoe dit plein en de kerk er in de vijftiende eeuw uitzagen. Deze fresco’s komen hieronder uitgebreider aan de orde.

Interieur

Veel bezoekers hebben opgemerkt dat de Santa Trinita een erg donkere kerk is. Toen wij de kerk in juni 2016 bezochten, hadden we inderdaad wat tijd nodig om te acclimatiseren en te wennen aan het gebrek aan licht. We gingen zitten in een van de kerkbanken en werden aangesproken door een vriendelijke oude dame die wilde weten waar we vandaan kwamen. Ze vertelde ons – in heel behoorlijk Engels – dat ze van de staf was en ons van informatie kon voorzien en al onze vragen over de kerk en haar geschiedenis kon beantwoorden. Die informatie zou uiteraard gratis zijn. Nou, dat was beslist de warmste ontvangst die we ooit in Florence hebben gehad.

Het is mogelijk de crypte van de Santa Trinita te bezoeken. Hoewel sommige websites mededelen dat deze doorgaans vanwege veiligheidsredenen gesloten is, troffen we haar open aan toen we de kerk bezochten. Het was ook niet nodig een afspraak te maken met de staf. Wel was het absoluut noodzakelijk een muntje van twee euro in een machine te stoppen om het licht in de crypte aan te zetten. Het is daar beneden pikkedonker, en wie naar beneden gaat zonder te betalen ziet helemaal niets (het gebruik van de zaklamp op de smartphone is expliciet verboden). De crypte is vrij klein en vooral interessant vanwege de aanwezigheid van enkele zuilen van groen marmer uit de oude Santa Maria dello Spasimo.

Het altaarstuk van de Santa Trinita toont – hoe toepasselijk – een Heilige Drie-eenheid. Het wordt toegeschreven aan Mariotto di Nardo, een Florentijnse schilder uit de vijftiende eeuw. Het oorspronkelijke altaarstuk is waarschijnlijk veel beroemder. De Santa Trinita Maestà van Cimabue werd vóór 1300 geschilderd en gold op dat moment als een vernieuwend kunstwerk. De Maestà kreeg een plaatsje op het hoogaltaar en bleef daar tot 1471. Toen werd het werk verplaatst naar een kapel en vervangen door een Drie-eenheid met de Heilige Benedictus en Johannes Gualbertus van Alesso Baldovinetti (1425-1499). Beide kunstwerken bevinden zich niet meer in de Santa Trinita. De Maestà van Cimabue staat nu in de Uffizi, terwijl het werk van Baldovinetti naar de Galleria dell’Accademia is verhuisd. Als wederdienst werd het schilderij van Mariotto di Nardo uit het depot van de Galleria gehaald en naar de Santa Trinita overgebracht.

Natuurlijk is er een afbeelding van Sint Johannes Gualbertus – Giovanni Gualberto in het Italiaans – aanwezig in de kerk van de orde die hij zelf heeft gesticht. Het verhaal van Gualbertus is elders reeds verteld, dus het is voor dit moment voldoende om te herhalen dat hij de moordenaar van zijn broer vergiffenis schonk en later Christus aan het kruis met zijn hoofd zag knikken ten teken dat hij deze daad goedkeurde. Het crucifix dat bij dit wonder betrokken was, bevond zich oorspronkelijk in de San Miniato al Monte, waar het wonder zou hebben plaatsgevonden. Het voorwerp werd later naar de Santa Trinita verplaatst, waar men het links van de Sassetti-kapel zou moeten kunnen vinden. Een fresco van Neri di Bicci (ca. 1419-1491) dat Sint Johannes Gualbertus toont te midden van andere heiligen van de Congregatie van Vallombrosa bevindt zich in de Compagni-kapel aan de linkerzijde van de kerk. De tekst in het boek op de schoot van Johannes luidt:

“[D]eum timete. Fraternitatem diligite. Terrena ista pro nihilo computate.”
(“Vrees God, koester broederschap, hecht geen waarde aan deze aardse zaken.”)

Een zelfde tekst treft men aan in de Santa Prassede in Rome. Daar is de tekst onderdeel van een negentiende-eeuws mozaïek van Sint Petrus Igneus (gestorven in 1089), een leerling van Johannes Gualbertus. Petrus Igneus was tevens een kardinaal, dus wellicht is hij de man met de rode kardinaalshoed en de aureool die links van Sint Johannes op het fresco van Neri di Bicci staat afgebeeld. Dit fresco bevond zich overigens oorspronkelijk niet in de Santa Trinita. Het werd overgebracht vanuit het voormalige klooster van de kerk van San Pancrazio (nu het Museo Marino Marini). De kerk bezit nog meer werk van Neri di Bicci, alsook van zijn vader Bicci di Lorenzo (ca. 1373-1452). Andere kunstenaars die voor de kerk actief waren, zijn Spinello Aretino, Giovanni dal Ponte en Donatello (en hun respectieve ateliers). Enkele voorbeelden hieronder:

Sassetti-kapel

Deze kapel is beslist het hoogtepunt van de kerk. Ze werd tussen 1483 en 1486 beschilderd met fresco’s van Domenico Ghirlandaio, zijn broers en zijn atelier. Ghirlandaio (1449-1494) was een van de productiefste schilders van zijn eigen tijd, maar hij stierf jong en zijn artistieke nalatenschap had dus nog veel groter kunnen zijn. De opdracht voor de fresco’s in deze kapel kwam van Francesco Sassetti (1421-1490), een rijke manager van de Medici Bank (Banco dei Medici) die deze kapel in 1478 had verworven. Op eerste kerstdag van het jaar 1480[1] huurde Sassetti Ghirlandaio in om de muren van kapel te beschilderen met scènes uit het Leven van Sint Franciscus van Assisi (1181-1226). De schilder had het kennelijk erg druk, want hij begon pas in 1483 met de uitvoering van het project. Op de fresco’s zijn ook Ghirlandaio zelf, Sassetti en leden van zijn familie te zien, alsook leden van de familie de’ Medici en hun gevolg.

Bij het schilderen van de verschillende scènes uit het Leven van Sint Franciscus werd Ghirlandaio duidelijk geïnspireerd door de laatmiddeleeuwse schilder en grote vernieuwer Giotto (ca. 1266-1337), die een soortgelijke frescocyclus schilderde in de Bardi-kapel in de Santa Croce, eveneens in Florence. Als we de verhalen van de fresco’s chronologisch bekijken, dan zien we de volgende gebeurtenissen. In de lunette van de linker muur doet de jonge Franciscus afstand van zijn wereldse goederen. Vervolgens, in de lunette van de rechter muur, is Franciscus – nu eind dertig – naar Egypte gereisd tijdens de Vijfde Kruistocht. Hij probeert de Sultan Al-Kamil ervan te overtuigen tot het christendom over te gaan. De Sultan onderwerpt hem daarop aan een vuurproef. De ontmoeting met de Sultan heeft vermoedelijk inderdaad plaatsgevonden, en wel in 1219. Over wat er precies tussen de twee is voorgevallen weten we echter niets, en de vuurproef lijkt een verzinsel van latere datum te zijn.

In de lunette van de centrale muur zien we de bevestiging van de Regel van de Franciscanen door Paus Honorius III. Deze historische gebeurtenis vond plaats in 1223. Het fresco is erg interessant. Hoewel de gebeurtenis zich in werkelijkheid in Rome afspeelde, is ze hier duidelijk afgebeeld tegen de achtergrond van het Florence van de vijftiende eeuw. Achterin zien we het Palazzo Vecchio en de Loggia dei Lanzi, en de vier figuren rechts zijn Sassetti’s zwager, Lorenzo de’ Medici (bijgenaamd ‘Il Magnifico’), Sassetti zelf en zijn zoon. Tevens zien we de zonen van Lorenzo de trap op lopen. Op de linker muur, in het lagere gedeelte van de kapel, zien we Sint Franciscus die de stigmata ontvangt. Volgens de overlevering gebeurde dit in La Verna in 1224. De stad aan de rechterzijde van het fresco heeft een kathedraal en een klokkentoren die duidelijk de Duomo en de Scheve Toren van Pisa voorstellen. Dit is een wat merkwaardig element, want Pisa ligt zo’n 120 kilometer ten westen van La Verna. Het fresco op de rechter muur toont vervolgens de dood van Franciscus in 1226.

Ten slotte zien we op de achtermuur van de kapel Sint Franciscus postuum een wonder verrichten. Hij heeft een klein jongetje dat van het Palazzo Spini Feroni is gevallen weer tot leven gewekt. Dit Palazzo staat nog steeds tegenover de Santa Trinita. Op de achtergrond van het fresco zien we het Palazzo eveneens staan, net als het jongetje dat naar beneden valt. Het fresco toont hoe de Piazza di Santa Trinita er in de vijftiende eeuw uit moet hebben gezien, en we zien dus ook de kerk van Santa Trinita zelf aan de rechterkant. Deze heeft nog de oorspronkelijke Romaanse (bogen) en Gotische (roosvenster) elementen. Ghirlandaio schilderde zichzelf en – vermoedelijk – de dochters van Sassetti op dit fresco.

De kapel wordt bekroond met een altaarstuk dat de Aanbidding door de Herders voorstelt, eveneens van Ghirlandaio, die zelf een van de herders is (de herder links, die naar het kind wijst). De Romeinse cijfers op de linker zuil in de voorstelling geven aan dat het altaarstuk in 1485 werd geschilderd (MCCCCLXXXV). Aan weerszijden van het altaarstuk zien we knielende figuren die Nera Corsi, de vrouw van Sassetti, en Sassetti zelf voorstellen (zie de afbeelding boven). Zij werden in de kapel begraven in tombes die waren ontworpen door Giuliano da Sangallo (ca. 1445-1516).

Het Wikipedia-artikel over de kapel heeft goede afbeeldingen van de fresco’s. Mijn eigen foto’s die in deze bijdrage zijn opgenomen zijn maar van middelmatige kwaliteit. Het licht in de kapel is zeker niet perfect en men moet betalen om de aanwezige lampen voor een paar minuten aan te zetten.

Bartolini Salimbeni-kapel

Vergeleken met de Sassetti-kapel is de Bartolini Salimbeni-kapel minder indrukwekkend, maar ze is zeker wel interessant. De kapel zelf is sinds de tweede helft van de veertiende eeuw in het bezit van de familie Bartolini Salimbeni geweest. Zowel de fresco’s als het altaarstuk in deze kapel zijn het werk van Lorenzo Monaco, “Laurens de Monnik”, een schilder die rond het jaar 1370 in Siena werd geboren en in 1425 in Florence stierf. Lorenzo Monaco werkte tussen 1420 en 1425 aan de kapel, dus de fresco’s en het altaarstuk zouden best wel eens zijn laatste werken kunnen zijn. Het altaarstuk – een Annunciatie – heeft zijn eigen Wikipedia-pagina, net als de kapel.

De fresco’s in de kapel gaan over het Leven van Maria. Ze zijn gebaseerd op het Proto-evangelie van Jakobus, een van de apocriefe evangeliën, waarschijnlijk geschreven rond het jaar 145. Belangrijke figuren op de fresco’s zijn Joachim en Anna, de ouders van Maria, die niet in de canonieke evangeliën worden genoemd. Hoewel de fresco’s grotendeels bewaard zijn gebleven, zijn ze niettemin enigszins beschadigd, vooral die op de muur achter het altaarstuk. De kleuren zien er ook vandaag de dag nog vrij goed uit, ongetwijfeld als gevolg van diverse restauraties.

Het beste fresco in de kapel is, naar mijn bescheiden mening, dat op de rechter muur, dat het Huwelijk van Maria voorstelt (zie hierboven). Volgens het Proto-evangelie van Jakobus was Maria slechts twaalf jaar oud toen ze met Jozef trouwde. De voorstelling speelt zich af in de Tempel in Jeruzalem, waar de Hogepriester de twee in de echt verbindt. De kleuren van het fresco zijn wat excentriek. Alleen Maria draagt een wit kleed; de kleren van de andere personen in de voorstelling zijn oranje, turquoise, roze of zelfs paars.

Noot

[1] Deze datum wordt vermeld op het fresco van de achtermuur.

Bijgewerkt 18 mei 2023.