Florence: San Felice in Piazza

Een van de belangrijkste doelen van mijn laatste reis naar Florence was het bezichtigen van werken van de beroemde schilder Giotto (ca. 1266-1337) die ik nog niet eerder had gezien. Nu is het lang niet altijd mogelijk om werken met zekerheid aan deze innovatieve meester toe te schrijven, dus ik had de categorie al verbreed tot werken toegeschreven aan zijn atelier, al dan niet met betrokkenheid van de meester zelf. In de kerk van San Felice hangt zo’n werk waarover de meningen verdeeld zijn, een grote beschilderde houten crucifix boven het hoogaltaar. De meningen over het crucifix zijn zelfs lokaal zeer verdeeld. Op de informatieborden buiten en binnen in de kerk staat namelijk dat het om een werk uit Giotto’s atelier (Bottega di Giotto) gaat, terwijl men bij het crucifix zelf een QR-code kan scannen die leidt naar een website waarop wordt betoogd dat de grote meester zelf aan het werk is geweest. Gelet op de hoge kwaliteit van het werk hoeven we deze bewering zeker niet direct terzijde te schuiven.

Geschiedenis

De kerk van San Felice staat net ten zuidwesten van het Palazzo Pitti, maar is veel ouder dan dit beroemde palazzo uit de Renaissance. De eerste vermelding van de kerk dateert van 1066. De San Felice werd tussen ca. 1457 en 1460 grotendeels herbouwd door de bekende architect Michelozzo (1396-1472), die ook verantwoordelijk was voor het Palazzo Medici Riccardi elders in Florence. Van de verbouwing van de San Felice dateren de eenvoudige Renaissancegevel en de drie apsiskapellen. Wie de kerk binnenkomt, betreedt een vestibule die maar liefst vier traveeën diep is. Het kruisgewelf van deze vestibule dateert van de zestiende eeuw. Vervolgens komt men in de eigenlijke kerk, die maar net iets dieper is dan de vestibule en een open dak heeft. Hier vinden we altaren uit de zestiende en zeventiende eeuw en graftomben uit de zeventiende en achttiende eeuw.

De kerk en het naburige klooster werden tussen 1153 en ca. 1413 beheerd door Benedictijnen. Aan hun verblijf hier herinnert een fresco aan de linkerzijde van de kerk dat dateert van ca. 1365 (zie de afbeelding hierboven). Het fresco wordt toegeschreven aan de zogenaamde Maestro del Bargello, van wie niet meer bekend is dan dat hij vermoedelijk een leerling was van de bekendere Maso di Banco en een fresco schilderde in het Bargello in Florence (vandaar zijn naam). Op het fresco zien we de Madonna met het Kind in het midden, geflankeerd door Jakobus de Meerdere en Paus Sylvester (314-335). Jakobus is herkenbaar aan de  Sint-Jakobsschelp op zijn kleding. Bij Sylvester knielt een in het rood geklede kleinere figuur. Hij is de abt van Nonantola, een stadje in de buurt van Modena met een beroemde Benedictijner abdij. De Benedictijnen die in 1153 bezit namen van de San Felice en het klooster waren afkomstig van deze abdij, die gewijd is aan Paus Sylvester. Na hen streken nog Camaldulenzen (ca. 1413) en Dominicaner nonnen (1557) in het complex neer, voordat het in de achttiende eeuw eerst een tehuis voor arme meisjes en daarna een gratis school werd. De Dominicaner nonnen lieten boven de vestibule een nonnenkoor bouwen, dat nog steeds zichtbaar is. Zo konden ze de dienst in de kerk volgen zonder zich te mengen met andere mensen.

Nadat in de Napoleontische tijd de kloosterorden ontbonden waren, werd de San Felice een parochiekerk. Na een brand in 1926 werd de kerk gerestaureerd door de architect Ezio Cerpi (1868-1958). Aan het einde van de jaren zeventig van de vorige eeuw vonden er meer restauraties plaats. Belangrijk was de restauratie van het beschilderde crucifix in 1992, die de discussie over wie het voorwerp beschilderd had nieuw leven inblies.

Het crucifix van Giotto

Het crucifix boven het hoogaltaar is zonder enige twijfel prachtig. We zien de gekruisigde Christus met wonden aan zijn handen, voeten en zij. Op de uiteinden van de dwarsbalk zijn de rouwende Maagd Maria en Johannes de Evangelist geschilderd. Helemaal bovenin, boven de titulus met de tekst IHS NAZAREN REX IUDEORU, is een moederpelikaan geschilderd die zichzelf in de borst pikt en haar kuikens voedt met haar eigen bloed. Dit is een symbolische weergave van Christus die zichzelf voor de Mensheid heeft opgeofferd.

Wie de QR-code van het informatiebordje bij het crucifix scant, komt terecht op deze website. Daar wordt de theorie verdedigd dat Giotto het crucifix schilderde na terugkeer uit Padova, waar hij zoals bekend actief was in de basiliek van Sant’Antonio (vóór 1303), de Cappella degli Scrovegni (1303-1305) en het Palazzo della Ragione. Het is niet precies bekend wanneer Giotto het Palazzo della Ragione verfraaide met (inmiddels helaas verdwenen) fresco’s, maar mogelijk was het vanaf 1312 of tussen 1315 en 1317. Daarmee is de datering die de genoemde website geeft voor het crucifix, te weten ca. 1305-1310, goed mogelijk.

Natuurlijk is met het voorgaande nog niet het bewijs geleverd dat het crucifix echt door Giotto zelf beschilderd werd, en niet door zijn atelier of iemand uit zijn school. De bewering dat de meester niet verantwoordelijk was voor dit werk, is online nog genoeg te vinden. Zie bijvoorbeeld dit artikel op het Italiaanse Wikipedia, dat er niet alleen van uitgaat dat het crucifix een werk uit de school van Giotto betreft (scuola di Giotto), maar tevens een veel latere datering hanteert (ca. 1330). Toch is er best iets te zeggen voor de theorie dat Giotto zelf verantwoordelijk was voor op z’n minst een deel van de schilderingen. Het lichaam van de vermagerde Christus is sierlijk en anatomisch correct weergegeven, de decoraties aan weerszijden van zijn lichaam zijn prachtig, zijn gezicht straalt een serene rust uit en de Maagd Maria en Johannes de Evangelist lijken oprecht verdrietig. De genoemde website wijst verder terecht op gelijkenissen tussen deze Johannes en de Johannes van een crucifix uit Padova.

Andere bezienswaardigheden

De meeste overige decoraties in de kerk die de moeite waard zijn, dateren van de tijd dat de Camaldulenzen de San Felice en het naburige klooster beheerden. Zo schilderde Bicci di Lorenzo (1373-1452) een fresco van de Madonna della Cintola. Dit is het verhaal dat de Maagd Maria bij haar tenhemelopneming haar gordel aan de altijd twijfelende apostel Thomas overhandigde. De gordel kwam dankzij een pelgrim in 1140 of 1141 in het Toscaanse Prato terecht, waar het heilige voorwerp nog altijd in de kathedraal wordt bewaard.

Bicci di Lorenzo kwam uit een familie van schilders. Zijn vader Lorenzo was een schilder en dat gold ook voor zijn zoon Neri. De San Felice bezit één werk van deze Neri di Bicci (ca. 1419-1491). Het is een merkwaardig drieluik uit 1467 met in het midden een kastje waarin het Lichaam van Christus wordt bewaard, dat wil zeggen de heilige hosties. Op het kastje staat een miskelk voor het Bloed van Christus, de miswijn. De twee heiligen links zijn Sint Augustinus en Johannes de Doper, rechts staan Julianus de Hospitaalridder en de Bourgondische koning Sigismund (gestorven 524) afgebeeld. In de drie lunetten zien we nog een Annunciatie en een Pietà. Een medewerker van Neri die de naam Maestro di Signa heeft meegekregen schilderde enkele fresco’s met heiligen op de binnengevel van de kerk.

Interessant is verder een beeld dat de Kruisafneming voorstelt. Het dateert van ca. 1510 en wordt toegeschreven aan Fra Ambrogio della Robbia (1477-1528). Hij was een zoon van Andrea della Robbia (1435-1525) en een jongere broer van Giovanni della Robbia (1469-1529), die beiden veel meer bekendheid genieten als beeldhouwers. Net als Andrea en Giovanni specialiseerde Fra Ambrogio – die voor zijn intrede bij de Dominicanen de naam Francesco had gedragen – zich in geglazuurde terracotta. De aan hem toegeschreven Kruisafneming is daar een mooi voorbeeld van.

Uit de tijd van de Dominicaner nonnen dateert een werk van Jacopo Chimenti, beter bekend als Empoli (1551-1640). Wie tijd over heeft, kan nog proberen een bezoek te brengen aan de voormalige refter. Daar hangt een Laatste Avondmaal van Matteo Rosselli (1578-1650).

Meer lezen: The Churches of Florence en Chiesa di San Felice in Piazza – Wikipedia